The Gurmukhi Script
The Gurmukhi script is used to write Punjabi and is currently the official script of the Indian state of Punjab. Gurmukhi was also used to write several other languages in the Sikh scripture: the Guru Granth Sahib. Gurmukhi developed from the ancient Indian Brahmi script and was further standardized in the 16th century by the second Sikh Guru: Guru Angad Dev Ji. Because of this, Gurmukhi shares some many similarities with other Indic scripts
The Gurmukhi script is highly organized. Each letter represents a distinct sound and is always pronounced the same way. The Gurmukhi script is standardized in a grid of 35 akhars (letters) organized by the sound of each letter. The most similar Roman letter is given for each Gurmukhi akhar, but pronunciation differs in several cases. Click on an akhar to hear its sound.
Nuqta Akhar
Sounds that are not represented in the standard Gurmukhi script, but were later incorporated into Punjabi are represented by adding a nuqta (dot) at the base of an akhar to indicate it is pronounced slightly differently.
Varnmala Organization
Unlike the Latin alphabet, Gurmukhi is highly organized. The logic of its organization is based on the sound of each letter.
In the first row, the first three letters (ੳ, ਅ, ੲ) are the vowel sounds (o/u, a, e/i) and the next two letters (ਸ, ਹ) are the sounds (h, s) produced by compressing air (fricatives).
The middle five rows are organized row-wise and column-wise by pronunciation. The row indicates the position of the mouth the sound is created from:
- (1) the back of the mouth (velar)
- (2) the middle of the mouth (palatal)
- (3) the front of the mouth (retroflex)
- (4) at the teeth (dental)
- (5) at the lips (labial)
The columns indicate the type of sound being pronounced:
- (1) unvoiced unaspirated
- (2) unvoiced aspirated
- (3) voiced non-tonal
- (4) voiced tonal
- (5) nasal
The last row is organized by the type of sound being pronounced. The first column is the sonorant sounds (y, r, l, v) and the second column is the nasal sounds (ਙ, ਞ).
| Base vowels | Fricatives | ||||
| Unvoiced unaspirated |
Unvoiced aspirated |
Voiced non-tonal |
Voiced tonal |
Nasal | |
| Velar | |||||
| Palatal | |||||
| Retroflex | |||||
| Dental | |||||
| Labial | |||||
| Sonorant | |||||
Matra (Vowel Markers)
A matra is a symbol used to represent a vowel sound. Each vowel sound is represented by a unique symbol. Notice there is a short and long version of each vowel sound.
A matra can be attatched to any consonant akhar to add a vowel sound to it. When no matra is used, an "a" vowel is pronounced by default. Consider ਕ (k) for example:
When a vowel sound stands by itself as it's own syllable, a martra (vowel marker) must be attached to the most similar base vowel (akhar) in the following way:
Adhak (ੱ)
The adhak symbol (ੱ) is used to add stress to letters. It appears right before the letter that is being stressed. In English, this is sometimes expressed by doubling a consonant.
ਵੱਡਾ → vaḍḍa (big)
ਇੱਕ → ikk (one)
ਰੱਬ → rabb (God)
The adhak is generally only used between consonants or after a short vowel sound (ਉ or ਇ) - it is typically not used after a long vowel sound.
Bindi (ਂ) and Tippi (ੰ)
The bindi (ਂ) is used to add a nasal sound. This is symbol is only used with a vowel marker
ਵੱਡਾ → vaḍḍa (big)
ਇੱਕ → ikk (one)
ਰੱਬ → rabb (God)
The tippi (ੰ) is used to add both a nasal and stress sound. Like the adhak, the tippi is generally only used between consonants or after a short vowel sound (ਉ or ਇ) - it is typically not used after a long vowel sound.
ਵੱਡਾ → vaḍḍa (big)
ਇੱਕ → ikk (one)
ਰੱਬ → rabb (God)
Numerals
Spelling Rules and Conventions
Mukta words - simple spelling
Because an (a) is pronounced by default after each akhar, simple words can be spelled without the need for any vowel markers and simply joining the akhar together. The (a) is pronounced very lightly at the end of the word and often doesn't appear in transliteration.
ਸ਼ਬਦ → ਸ਼ (sha) + ਬ (ba) + ਦ (d) → shabad (word)
ਸਫ਼ਰ → ਸ (sa) + ਫ਼ (fa) + ਰ (r) → safar (journey)
ਯਤਨ → ਯ (ya) + ਤ (ta) + ਨ (n) → yatan (effort)
Any akhar (except ੳ & ੲ) can be joined in a sequence to form a word without the need for any vowel marker.
Adding vowel markers
A vowel marker can be attatched to an akhar to modify the default (a) vowel sound.
ਭਾਸ਼ਾ → ਭਾ (bhaa) + ਸ਼ਾ (shaa) → bhaashaa (language)
ਤਾਕਤ → ਤਾ (taa) + ਕ (ka) + ਤ (t) → taakat (strength)
ਜਮੀਨ → ਜ (jamee) + ਮੀ (mee) + ਨ (n) → jameen (land)
Any vowel marker can be attatched to a consonant akhar, but only select vowel markers can be attatched to ੳ, ਅ, ੲ. Vowel markers can only be attatched to the base vowles in the following way:
ੳ can only take the form of ਉ (u), ਊ (oo), ਓ (o)
ਅ can only take the form of ਅ (a), ਆ (aa), ਐ (ae), ਔ (au)
ੲ can only take the form of ਇ (i), ਈ (ee), ਏ (ee), ਏ (e)
ਸਿਆਣਾ → ਸਿ (si) + ਆ (aa) + ਣ (ṇ) → siyaana (intelligent)
ਇਜਾਜ਼ਤ → ਇ (i) + ਜਾ (jaa) + ਜ਼ (za) + ਤ (t) → ijaazat (request)
A single akhar cannot have more than one vowel marker. To join sequences of vowel sounds together, the vowel markers must be attatched to ੳ, ਅ, ੲ
ਤਾਇਆ → ਤਾ (taa) + ਇ (i) + ਆ (aa) → taiaa (Uncle - Father's older brother)
ਡੂੰਘਿਆਈ → ਡੂੰ (doon) + ਘਿ (ghi) + ਆ (aa) + ਈ (ee) → duunghiaaee (depth)
Adding stress and nasal sounds
The adhak (ੱ), bindi (ਂ), and tippi (ੰ) can be attatched to an akhar by itself or with any vowel marker to add a stress or nasal sound. The adhak is only used between consonants or after a short vowel sound (ਉ or ਇ) - it is typically not used after a long vowel sound.
ਅੱਖਰ → ਅੱ (a + stress) + ਖ (kha) + ਰ (r) → akkhar (letter)
ਪੰਜਾਬੀ → ਪੰ (pun) + ਜਾ (jaa) + ਬੀ (bee) → Punjabi
ਹੌਂਸਲਾ → ਹੌਂ (haun) + ਸ (sa) + ਲਾ (laa) → haunsala (courage)
गुरमुखी लिपि
गुरुमुखी और देवनागरी लिपियाँ दिखने में बहुत समान हैं। दोनों लिपियाँ ब्राह्मी लिपि (भारत और पड़ोसी देशों में इस्तेमाल की जाने वाली एक प्राचीन लिपि) से बनई हैं, लेकिन गुरुमुखी को 16वीं शताब्दी में दूसरे सिख गुरु, गुरु अंगद देव जी ने अधिक पठनीय और शुद्ध बनाने के लिये विकसित किया था।
गुरुमुखी लिपि 35 अक्षरों वर्णमाला है, जिसमें पंक्तियों 2-6 का संगठन देवनागरी लिपि के समान है। पंजाबी में, कई अक्षरों (विशेष रूप से ਘ, ਝ, ਢ, ਧ, ਭ) का उच्चारण हिंदी में उन्हीं अक्षरों के उच्चारण से अलग है। इसे सुनने के लिए अक्षरों पर क्लिक करें।
नुक़्ता वाले अक्षर
देवनागरी की तरह, गुरुमुखी में भी कुच्छ अक्षर हैं जिनके नीचे बिंदी/नुक्ता का प्रयोग किया जाता है, जो अन्य भाषाओं से ली गई ध्वनियों को देवनागरी में शामिल करने के लिए बने हैं।
देवनागारी के अद्वितीय अक्षर
देवनागरी के इन अक्षरों का गुरुमुखी अनुरूप नहीं है।
वर्णमाला संगठन
देवनागरी और अन्य भारतीय लिपियों की तरह, गुरुमुखी वर्णमाला ध्वनि के आधार पर व्यवस्थित है।
| अल्पप्राण अघोष | महाप्राण घोष | ||||
| अल्पप्राण अघोष |
महाप्राण अघोष |
अल्पप्राण घोष |
महाप्राण घोष |
नासिक्य | |
| कण्ठ्य | |||||
| तालव्य | |||||
| मूर्धन्य | |||||
| दन्त्य | |||||
| ओष्ठ्य | |||||
| यरलव | |||||
मात्राएँ
गुरुमुखी और देवनागरी में कुछ मात्राओं का स्वरूप भिन्न है, लेकिन उनका प्रयोग समान नियमों के अनुसार किया जाता है।
संख्याएँ
گورمکھی - شاہ مکھی
پنجابی لکھن لئی گورمکھی اتے شاہ مکھی لپی دوویں ورتیاں جاندیاں ہن، پر کئی پکھوں بہت وکھرے ہن۔ جتھے گورمکھی لپی برہمی - اک پرانی انڈک لپی تو ںبنی ہے، جس نوں 16ویں صدی وچ دوجے سکھ گورو - گورو انگد دیو جی نے معیاری بنایا سی، شاہ مکھی لپی پنجابی لئی فارسی-عربی لپی توں ڈھالیا گیا ہے۔
گورمکھی لپی نوں 35 اکھراں دے اک گرڈ وچّ مانکیکرت کیتا گیا ہے جو صوتیات انوسار ترتیب دتے گئے ہن۔ اوہ شاہ مکھی اکھر دتا گیا ہے جہڑا ہر گورمکھی اکھر دی آواز نوں سبھ توں ودھیا روپ وچ درساؤندا ہے، حالانکہ کجھ گورمکھی اکھر ہن جنہاں دا کوئی شاہ مکھی برابر نہیں ہے اتے کئی شاہ مکھی اکھر ہن جنہاں دی صحیح تلفظ کوئی گورمکھی اکھر دی تلفظ نال نہیں ملدی- ایہناں دا ذکر بعد وچ کیتا گیا ہے۔
نقطہ والے اکھر
جہڑیاں آوازاں معیاری گورمکھی حروف تہجی وچّ درسائیاں نہیں جاندیاں، اوہناں واسطے وکھرے اکھر بنے ہوے ہن جنہاں دے پیراں وچّ نقطہ ہے۔ ایہناں وچوں کئی آوازاں فارسی توں اپنائیاں گئیاں ہن۔
شاہ مکھی دے خصوصی اکھر
اہناں شاہ مکھی اکھراں دا تلفظ کسے گورمکھی اکھر دے تلفظ نال نہیں ملدا۔
متراواں
متراں اوہ علامتاں ہن جہڑیاں واؤل آوازاں نوں درساؤن لئی ورتیاں جاندیاں ہن۔ شاہ مکھی دے برعکس، ہر واؤل آواز نوں اک منفرد علامت دے ذریعہ پیش کیتا جاندا ہے۔
ماترا کسے وی اکھر تے واول اواز دیں واسطے لگایا جا سکدا ہے۔ کسے اکھر تے صرف اک ماترا لگ سکدا ہے۔
پہلے تن اکھراں تے تئ صرف اس طرحاں ماتراواں لگ سکدے ہن۔